પ્રજ્ઞા: પ્રવૃતિ આધારિત અધ્યયન અભિગમ

સારાંશ

‘પ્રજ્ઞા’ અભિગમ એ નિમ્નપ્રાથમિક કક્ષાએ અમલી બનેલ પ્રવૃતિલક્ષી અધ્યયન અભિગમ છે. જેમાં શીખવાના કુલ અભ્યાસક્રમને કુલ ૧૯ માઈલ સ્ટોનમાં વિવિધ પ્રવૃતિઓ દ્વારા જોડીને રજૂ કરવામાં આવ્યો છે. કુલ ‘૬’ જૂથોમાં બાળક અધ્યયન કરતાં આગળ વધે છે અને શિક્ષકની ભૂમિકા ઘટતી જાય તથા સ્વપ્રયત્ને શીખવાની સંભાવનાઓ વધતી જાય છે. સંપૂર્ણ પ્રવૃત્તિ આધારિત પ્રજ્ઞા અભિગમમાં મૂલ્યાંકન જૂથકાર્યના દરેક તબક્કે થતું હોવાથી છમાસિક કે વાર્ષિક મૂલ્યાંકનને કોઈ અવકાશ નથી. પ્રજ્ઞા વર્ગ નિશ્ચિત સમયના તાસો, વાર્ષિક પરીક્ષાઓ, ચોક-બોર્ડ, દફ્તર, ઘંટ અને ચોક-ટોક જેવી શિક્ષણ પદ્ધતિઑ વગરનો હોય, એક અલગ તરાહ ઊભી કરે છે.બાળકની રચનાત્મકતાને પોષક અને પ્રવૃત્તિ પર આધારિત આ અભિગમ સંપૂર્ણ રીતે વિદ્યાર્થીકેંદ્રી છે. તેથી તે અપવ્યય અને સ્થગિતતાના પ્રમાણને ઘટાડી શકશે. નિમ્નપ્રાથમિક સ્તરે વિદ્યાર્થીઓની સુષુપ્ત શક્તિઓની પિછાણી શકાય તેમને રચનાત્મક માર્ગે વાળી શકાય, હાથની કેળવણી પામી વિદ્યાર્થી યોગ્ય દિશામાં આગળ વધે તો એક સમૃદ્ધ માનવસંપત્તિ નિર્માણ કરવાનું શ્રેય શિક્ષણના ફાળે જાય.ભ।વિભારતના નિર્માણ માટે પ્રવૃત્તિ આધારિત આ નવીન અભિગમ સાર્વત્રિક સ્વીકાર્ય બને એવી શુભેછાઓ પાઠવીએ અને તે માટે ઘટતું કરીએ.....

પ્રસ્તાવના

સર્વશિક્ષાઅભિયાન અંતર્ગત સમગ્ર ભારતમાં શિક્ષણના સાર્વત્રિકરણ માટે સધન કાર્યક્રમો અને પ્રકલ્પો હાથ ધરાય રહ્યા છે. પ્રાથમિક શિક્ષણના સાર્વત્રિકરણને અપવ્યય અને સ્થગિતતાનો મુદ્દો શીધો જ સ્પર્શે છે અને વાસ્તવિક રીતે અપવ્યય અને સ્થગિતતાના ગ્રાફને નીચો લાવી વિદ્યાર્થીઓની રસ, રૂચિને પોષે તથા તેની આંતરિક શક્તિઓને ખીલવાનું સક્ષમ પ્લેટફોર્મ પૂરું પાડે તેવું પ્રવૃત્તિલક્ષી શિક્ષણ આવકાર્ય, અપેક્ષિત અને પ્રવર્તમાન સ્પર્ધાત્મક સમયની માંગ છે.

ઉપરોક્ત બાબતને ઉપકારક એવો નિમ્નપ્રાથમિક કક્ષાએ પ્રારંભીક તબક્કે અમલી બનેલો નવીન પ્રવૃત્તિલક્ષી અધ્યયન અભિગમ એટલે પ્રજ્ઞા (પ્રવૃત્તિ દ્વારા જ્ઞાન).

પ્રજ્ઞા અભિગમનો હેતુ હરિફાઇના યુગમાં ગોખણપટ્ટી વાળા જ્ઞાનથી ફક્ત પરિણામ પત્રક પર હોંશિયાર દેખાતો વિદ્યાર્થી સંકલ્પના સ્પષ્ટીકરણ દ્વારા સ્વશિક્ષણની દિશામાં આગળ વધે અને પોતાની રચનાત્મકતાને ખિલવતો થાય તે કરવાનો છે.

સર્વશિક્ષા અભિયાન મિશન, ગુજરાત પ્રાથમિક શિક્ષણ પરિષદ, યુનિસેફ, માર્ગદર્શક ટીમ અને સ્ટેટ કોર ટીમ દ્વારા સધન પ્રયાસો થકી કાર્યરત પ્રવૃત્તિ આધારિત આ નવીન અભિગમ જ્ઞાનની નવી ક્ષિતિજો ને ઉઘાડવા અને માનવ સંસાધનના ખરા નિર્માણ થકી ભાવિ ભારત ના નવા કિર્તિમાનો પ્રસ્થાપિત કરવા ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ સાબિત થશે તેમાં બેમત નથી.

પ્રજ્ઞા અભિગમ શું છે?

પ્રજ્ઞા એ ‘પ્રવૃત્તિ દ્વારા જ્ઞાન’ નું ટૂંકાક્ષરી નામ છે. નામ જ સૂચવે છે કે અહીં સમગ્ર શિક્ષણ વ્યવસ્થા પ્રવૃત્તિ આધારિત છે. વર્ગના સમગ્ર બાળકોને કેન્દ્રમાં રાખી, તેમની વૈયક્તિક ભિન્નતાને ધ્યાનમાં લઈ તેમની ક્ષમતા – ગતિને આધારે શિક્ષણ આપવાની વ્યવસ્થાને ઉપકારક નીવડે તેવો અભિગમ એટલે ‘પ્રજ્ઞા’.

પ્રજ્ઞા અભિગમ પરંપરાગત પદ્ધતિથી તદ્દન ભિન્ન છે. અહીં વર્ગખંડ છે પણ પાટલીઓ નથી, કાળું પાટિયું નથી, સમયે સમયે બેલ વાગતા નથી. વિદ્યાર્થીઓએ શૈક્ષણિક સામગ્રીઓ લાવવાની નથી અને પરંપરાગત બેઠક વ્યવસ્થા પણ નથી. મૂલ્યાંકન છમાસિક કે વાર્ષિક પરીક્ષાઓ નથી, રૂપ નથી થતું પણ નિશ્ચિત કરેલ જુથ કાર્ય પુરૂ થતાં વિદ્યાર્થી સ્વયં તેનું મૂલ્યાંકન કરે તેવી વ્યવસ્થા છે. અહીં પરંપરાગત શિક્ષણ કરતાં પ્રજ્ઞા અભિગમ તદ્દન ભિન્ન રીતે ઉપસી આવે છે. ટૂંકમાં કહી શકાય કે અહીં મૂલ્યાંકન “ભારવિનાનું છે.

‘પ્રજ્ઞા’ અભિગમ શરૂઆતના તબક્કે એટલે કે જૂન-૨૦૧૦માં ‘ધોરણ-૧, ૨’ માં (બંને વર્ગો એક સાથે) અસ્તિત્વમાં આવ્યો અને કુલ ચાર ધોરણ સુધી છે. ધોરણ- ૧ અને ૨ ના પ્રથમ વર્ગમાં કુલ અભ્યાસક્રમને નીચેના વિભાગો અંતર્ગત સાંકળી લેવામાં આવ્યો છે.

[૧] પર્યાવરણ
[૨] ગુજરાતી
[૩] ગણિત અને સપ્તરંગી પ્રવૃત્તિઓ
ઉપરોક્ત વિષયોના અભ્યાસક્રમ ને શીખવા માટે કુલ ૧૯ માઈલસ્ટોન નક્કી કરવામાં આવ્યા છે. જે અંતર્ગત દરેક માઈલ સ્ટોનમાં કુલ ‘૫’ મુખ્ય મુદ્દા અને દરેક મુદ્દાના પાંચ પેટા મુદ્દા અંતર્ગત વિવિધ પ્રવૃત્તિથી શીખવાની વ્યવસ્થા રાખવામા આવી છે.

સૌપ્રથમ વિદ્યાર્થીની પ્રોફાઇલ તૈયાર થયા બાદ તેનો પોર્ટફોલિયો તૈયાર થાય છે અને ટી.એલ.એમ. ના મધ્યમથી તે પોતાના 0 થી આગળ વધતાં માઈલસ્ટોન પ્રમાણેના કાર્ડના માધાયાંથી પ્રવૃત્તિ દ્વારા શિખતા આગળ વધે છે.

પ્રજ્ઞા વર્ગ અંતર્ગત વિદ્યાર્થીની બેઠક વ્યવસ્થા અગાઉ કરેલ ઉલ્લેખ મુજબ પરંપરાગત નથી. તે નીચે મુજબના ૬ જૂથોમાં શીખતા-શીખતા આગળ વધશે....