આરોગ્યની દ્રષ્ટીએ ગુજરાતની સ્થિતિ

Abstract:

1978ના અલ્મા-અતા કોન્ફરન્સથી વિકાસશીલ દેશોમાં આરોગ્યને મૂળભૂત માનવ અધિકાર તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યું છે. તથા આરોગ્ય અને પોષણનો મૂળભૂત રાષ્ટ્રીય જવાબદારી તરીકે સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે. ભારતીય સમવાયી પદ્ધતિમાં આરોગ્ય રાજ્ય સરકારોની જવાબદારી છે. જો કે કેટલાક મહત્વપૂર્ણ સ્વાસ્થ્ય કાર્યક્રમો માટે કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે. ગુજરાત એ આર્થિક દ્રષ્ટિએ વિકસિત રાજ્ય છે અને વિકાસની સાથોસાથ સમાજમાં સુખાકારી વધે તે જરૂરી છે. વર્તમાનસમયમાં ગુજરાતમાં આરોગ્યની સ્થિતિ અને આરોગ્યની સમસ્યાઓના સંદર્ભમાં ગુજરાત સરકારની આરોગ્યનીતિઓ અને કાર્યક્રમોની આ સંશોધનલેખમાં ચર્ચા કરવામાં આવેલ છે.

પ્રસ્તાવના:

ગુજરાતીમાં કહેવત છે કે, “પહેલું સુખ તે જાતે નર્યા.” માનવીએ પોતાના શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય પ્રત્યે સજાગ રહી રોગ-પ્રતિકારક શક્તિ વધારવી જોઈએ. સ્વાસ્થ્યની ખરી કિંમત તો તેની ગેરહાજરીમાં જ સમજાય. માનવ અસ્તિત્વ માટે સ્વાસ્થ્ય અને તેની જાળવણી ખાસ મહત્વની છે.

Health શબ્દ એ જૂના જર્મન અને એન્ગલો સેક્સન (Saxon) શબ્દ ‘Hale’ પરથી ઊતરી આવેલ છે. જેનો અર્થ ‘Wholeness’- ‘સમગ્ર’, ‘સ્વસ્થ્ય’ અને ‘પવિત્ર’ એવો થાય છે. ગ્રીક વૈદ્ય ગેલનના મતે, ‘સ્વાસ્થ્ય કે સ્વસ્થતા ત્યારે જ ઉદ્દભવે છે જયારે શરીરના ગરમ, ઠંડા, સૂકા, ભીના અંગભૂત તત્વો વચ્ચે સમતુલન સધાય છે. સ્વાસ્થ્યને આરોગ્ય કે તંદુરસ્તી પણ કહે છે. વિશ્વ સ્વાસ્થ્ય સંસ્થા (WHO) એ 1946માં રજૂ કરેલ વ્યાખ્યા મુજબ “સ્વાસ્થ્ય એટલે શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક આધ્યાત્મિક ક્ષેમકુશળતા (સુખાકારી)ની સંપૂર્ણ અવસ્થા અને ફક્ત રોગોની ગેરહાજરી કે દૌર્બલ્ય નહીં.” આરોગ્યની આ વ્યાખ્યાનો હેતુ આરોગ્ય એ માત્ર રોગોની ગેરહાજરી જ નહીં પરંતુ આરોગ્યની ક્ષેમકુશળતાની સિદ્ધિ છે એ સમજાવવાનો છે. આરોગ્ય એ વ્યક્તિના જીવન માટે જરૂરી અને કિંમતી મૂડી છે. વ્યક્તિનું કૌટુંબિક, સામાજિક જીવન ઉત્તમ બને તે માટે સૌથી પહેલા તેનું સ્વાસ્થ્ય સારું રહે તે ખૂબ મહત્વનું છે.

ભારત સહિત વિકસતા દેશોમાં આરોગ્ય નીતિઓ એ વસ્તીવૃદ્ધિ, સામાન્ય રોગો, કુપોષણ, અપંગતા, એઈડ્ઝ જેવા નવા ઉભરતા રોગો, વ્યવસાયિક રોગો, માનસિક રોગો અને તેને સંબંધિત મુદ્દાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે. ભારતમાં વર્તમાનસમયમાં 121.02 કરોડ વસ્તી છે. તેથી ભારતમાં ઘણાં રાજ્યોમાં વસ્તીવૃદ્ધિ દર ઘટાડવા માટે ઊંચા પ્રજોત્પત્તિ દરને ઘટાડવું એ આરોગ્ય ક્ષેત્ર માટે મહત્વનું લક્ષ્ય બની રહ્યું છે. મલેરિયા, ક્ષય, પાણીજન્ય રોગો, શ્વસન રોગો અને કુપોષણ જેવા રોગોએ વસ્તી માટે મુશ્કેલી ઊભી કરી છે જેમ કે, મહિલાઓ, બાળકો અને ગરીબ લોકો માટે પોષક તત્વોની ખામી. ખાસ કરીને કેટલાક પોષક તત્વોની ખામી જેવા કે મૂળભૂત ખનીજો, કેટલાક વિટામીનો અને પ્રોટીન એ સ્ત્રીઓ અને બાળકોના અટકેલા કે અધૂરા વિકાસ માટે મુખ્યત્વે જવાબદાર છે. વર્તમાનમાં એઈડ્ઝ જેવી કેટલીક નવી આરોગ્ય સમસ્યાઓ, પર્યાવરણીય પ્રદૂષણ અને ઝેરી પદાર્થોનો ઉદ્દભવ રોજિંદા જીવનમાં નવા પડકારો છે. વધતા શહેરીકરણે ગાઢ વસવાટો નવી આરોગ્ય સુવિધાઓ માટે સમસ્યાઓ ઊભી કરી છે. આ નવા પડકારો ઝીલવા માટે અગાઉની આરોગ્ય કાર્યસૂચીમાં વધારે ધ્યાન અને ફેરફારો જરૂરી છે.

આરોગ્યનું મહત્વ :

સારું આરોગ્ય એ વૈશ્વિક જીવનરીતિઓ તરફ લઈ જાય છે(1995,UNDP) એટલે જ ભારતમાં એક કહેવત પ્રચલિત છે કે “Health is Wealth” એટલે કે “સ્વાસ્થ્ય એ જ સંપત્તિ છે.”

1978માં અલ્મા-અતા કોન્ફરન્સ ખાતે WHOના જનરલ ડાયરેક્ટર અને યુનિસેફના એક્ઝીક્યુટીવ ડાયરેક્ટરે સંયુક્ત અહેવાલમાં જણાવ્યું હતું કે,....સામાજિક અને આર્થિક વિકાસની મુખ્ય ધારાઓમાં આરોગ્ય પદ્ધતિઓ વારંવાર બધાને આરોગ્ય સંભાળ માટે પ્રતિબંધિત કરે છે, તેમ છતાં ઔદ્યોગિકરણ અને પર્યાવરણમાં ઈરાદાપૂર્વકના ફેરફારોએ આરોગ્ય સમસ્યાઓ ઊભી કરી છે. જેનું કાયમી નિયંત્રણ તબીબી સારવારથી જ દૂર થઈ શકે છે. આ ધ્યાનમાં રાખીને જ આ સંશોધનલેખમાં ગુજરાતમાં આરોગ્યની સ્થિતિની ચર્ચા કરેલ છે.

આરોગ્ય ત્રણ રીતે મહત્વપૂર્ણ છે;

(1) તે સ્વાભાવિક રીતે મહત્વ ધરાવે છે.
(2) તે વ્યક્તિગત અને સામાજિક સ્તરે મહત્વનું સાધન છે અને
(3) તે લોકોમાં સશક્તિકરણ પ્રોત્સાહન આપે છે.
આંતરિક સૂઝ મુજબ આરોગ્ય મહત્વપૂર્ણ છે, કારણ કે તે મનુષ્યની સુખાકારી પ્રત્યક્ષ રીતે માપે છે. તે જીવનની પરિપૂર્ણતા છે. તંદુરસ્ત હોવું એ પોતાના માટે મૂલ્યવાન સિદ્ધિ છે. “મૂળભૂત જરૂરીયાતોના અભિગમ” માં આરોગ્યને ખોરાક, કપડા, આશ્રય (રહેઠાણ) અને શિક્ષણની જેમ જ પાયાની જરૂરિયાત તરીકે ગણવામાં આવ્યું છે. પાયાની જરૂરિયાતોની પરિપૂર્ણતા એ જીવન જીવવા માટે સૌથી મહત્વની છે. સારું આરોગ્ય આંતર-વ્યક્તિત્વ લાભ હોઈ શકે છે. વિકૃત મનોદશાની ઘણી બાહ્ય અસરો થતી હોય છે. મોટાભાગે સ્ત્રી જ એ વ્યક્તિ છે, જે સામાજિક રીતે પિતૃપ્રધાન કુટુંબમાં બિમાર વ્યક્તિની જવાબદારી લેવા બંધાયેલી છે. બીજા અર્થમાં કહીએ તો સારું આરોગ્ય આર્થિક તર્ક હોય છે કેમ કે, માનવ એ આર્થિક વિકાસ માટેનું સંશાધન છે. સારું આરોગ્ય સરકાર અને કુટુંબોમાં તબીબી ખર્ચામાં ઘટાડો કરે છે. જાહેરક્ષેત્રનો આરોગ્ય સુરક્ષા પરનો વધારે ખર્ચ ઘરગથ્થું કુટુંબોનો નિરોગી આરોગ્ય માટે ઓછો ખર્ચ રજૂ કરે છે.

બિમારીવાળું આરોગ્ય દૈનિક આવક પર જીવતા ગરીબ પરિવારો માટે આવકના નુકશાન સ્વરૂપ હોઈ શકે છે. જે આવા કુટુંબોને ભૂખમરા અને કુપોષણ તરફ લઈ જાય છે અને પરિવારના દેવાના બોજમાં વધારો કરે છે તથા અંતમાં તેઓની સંપત્તિના વેચાણમાં પરિણમે છે. સામાન્ય રીતે સુધારો કે વધારો શ્રમિકોની ઉત્પાદકતામાં વધારો કરે છે. સ્વસ્થ શ્રમિક વધારે કાર્યક્ષમતાપૂર્વક કામ કરી શકે છે અને કુટુંબની આવક તેમજ કુલ રાષ્ટ્રીય પેદાશ (GNP)માં વધારો કરે છે.

વસ્તીની સારી આરોગ્ય પરિસ્થિતિ મૃત્યુદરમાં ઘટાડો અને અપેક્ષિત સરેરાશ આયુષ્યમાં વધારો લાવે છે. તેમજ શિશુ અને બાળ-મૃત્યુદરમાં પણ ઘટાડો લાવે છે. આરોગ્યની સારી સુવિધાઓને લીધે પ્રજોત્પત્તિ દરમાં ઘટાડો થયો છે જે વસ્તી વૃદ્ધિદરમાં ઘટાડા તરફ લઈ જાય છે. આમ, સારી આરોગ્ય પરિસ્થિતિ ટકાઉ વિકાસ માટે આવશ્યક વસ્તીવધારાના દર તરફ વસ્તી સંક્રમણને લઈ જાય છે. તેથી આરોગ્ય એ વ્યક્તિગત અને સામાજિક સ્તરે અનેક મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે.

બાળકોના કિસ્સામાં સારું આરોગ્ય શાળામાં વધુ હાજરી અને જ્ઞાન પ્રાપ્તિમાં વધારો કરે છે. જે ભવિષ્યની પેઢીઓ માટે ઉચ્ચ સ્તરની સારી આવક આપતી નોકરીમાં પરિણમી ઘણાં મોટા લાભો અપાવે છે. બીજી બાજુ બાળકોમાં પોષણની ઉણપ બદલી ના શકાય તેવી લાંબાગાળાની અસમર્થતા તરફ દોરી જાય છે જેમ કે, અંધત્વ, જ્ઞાનાત્મક વિધેયોમાં ઘટાડો, માનસિક વિકલાંગતા, વગેરે.

આમ, સારું આરોગ્ય સારા જીવનમાં પરિણમે છે. આરોગ્ય એ મહત્વનું છે કારણ કે તે, સારું જીવન છે નહીં કે સારું જીવવા માટે કે ઉપયોગીતા માટેનું સાધન.

આરોગ્ય સ્થિતિને અસર કરતા પરિબળો :

આરોગ્ય પરિસ્થિતિ એ ઘણાં બધાં પરિબળોનું પરિણામ છે જેમ કે,

• ગરીબી, ખાદ્ય સુરક્ષા, ખોરાકની કિંમત અને કુપોષણ.
• પર્યાવરણીય પ્રદૂષણ અને જીવન ધોરણ ગુણવત્તામાં ઘટાડો.
• વ્યવસાયિક આરોગ્ય સમસ્યાઓ.
• પ્રજનન ક્ષમતાને લગતી આરોગ્ય સમસ્યાઓ.
• કૌટુંબિક અર્થતંત્ર અને વેતનો.
• માથાદીઠ આવક, શહેરીકરણ અને ઔદ્યોગિકરણ દ્વારા રજૂ થયેલ આર્થિક વિકાસ.
• સામાજિક વિકાસ, ખાસ કરીને સાક્ષરતા દર.
• ખાનગી આરોગ્ય સંભાળ પદ્ધતિની કિંમતો.
• જાહેર આરોગ્ય સંભાળ : પ્રજનન પદ્ધતિઓ