વૈદિકયુગમાં રાજા:

વૈદિક યુગમાં રાષ્ટ્ર યા જનપદનો અગ્રણી ‘રાજા’ કહેવાતો. ઋગ્વેદમાં રાજાને સહાયક અમલદારો –સેનાની ગ્રામણિ અને પુરોહિતના ઉલ્લેખો છે. સેનાની લશ્કરી બાબતોનો મુખ્ય અધિકારી, ગ્રામણિ ગ્રામ વહીવટ પર દેખરેખ રાખનાર અને પુરોહિત ધર્મગુરુ હોવાનું જણાય છે. સામાન્યત: રાજાનો પુત્ર પિતાના મૃત્યુ બાદ રાજપદ માટે લાયક ગણાતો. પરંતુ ‘વિશ’ એટલે કે પ્રજા જ રાજાની પસંદગી કરતી. તેથી જો રાજપુત્રની યોગ્યતા હોય તો જ તેને રાજપદ મળતું. અથર્વવેદ(3-4-2)માં એક મંત્રમાં કહ્યું છે કે “પ્રજા રાજપદ માટે તમારી પસંદગી કરી છે. રાષ્ટ્રરૂપી શરીરના સર્વોચ્ચ સ્થાન પર તમે આનસ્થ હો અને ત્યાં રહીને ઉગ્ર શાસકની અદાથી સર્વ સંપતિનું યોગ્ય વિભાજન કરો.” આ મંત્ર પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે પ્રજા રાજાની પસંદગી કરતી અને સર્વ સ્વીકૃતિ બાદ તે વ્યક્તિ રાજપદને પામતી. વરણી પામેલા રાજાને ઉદ્દેશીને અથર્વવેદ(6-88-1,2)માં એનું અભિવાદન કરતાં કહ્યું છે કે “અમે તમારું હર્ષપૂર્વક અભિવાદન કરીએ છીએ. ધૃવની માફક તમે અમારી વચ્ચે અવિચલ રહો અને તમારી પાસેથી રાષ્ટ્રના અધિકારો છીનવી લેવા પડે તેવી ઉપસ્થિતિ ન થાઓ. અહીં રહીને તમારો ઉત્કર્ષ થાઓ.” અથર્વવેદની આ ઋચાઓ પરથી નિશ્ચિત થાય છે કે પ્રજા જેને રાજા તરીકે નિયુક્ત કરતી તે જો અનીતિનું આચરણ કરે કે રાષ્ટ્ર વિરોધી કૃત્યો કરે તો તેની પાસેથી સત્તા છીનવી લઇ શકાય. “તમારી પાસેથી રાજપદ છીનવી ન લેવું પડે” તે ઉક્તિમાં ચેતવણીનો સ્પષ્ટ સૂર છે. નિયુક્ત કરેલાં રાજાને દેવજન જેટલું માન અપાતું. તેમ છતાં કેટલાયે રાજાઓને પદભ્રષ્ટ કર્યાના પણ ઉલ્લેખો જોવા મળે છે. તો કેટલીક વખતે પદભ્રષ્ટ કર્યા પછી તે જ રાજાની રાજપદ પર પુન: નિયુક્તિ થઇ હોવાના દાખલા પણ ઋગ્વેદમાં અને બ્રાહ્મણગ્રંથોમાં વર્ણવાયા છે. જેમ કે “અમે તને ફરી બોલાવીએ છીએ. તું તારાં પદ પર ફરી બિરાજમાન થા. પ્રજા તને ફરી રાજા બનાવે છે, તો તું શ્રેષ્ઠ પુરુષોની આજ્ઞાનું પાલન કર(અથર્વવેદ- 3-4-6)”. તો અન્ય જગ્યાએ દુષ્ટ રાજાનો નાશ કરવામાં મદદરૂપ યજ્ઞવિધિ પુરોહિત કરતો દર્શાવાયો છે(તાંડ્ય બ્રાહ્મણ-6-6-5). સતત દસ પેઢીથી રાજપદ ભોગવતાં વંશના દુષ્ટઋતુ પૌંસાયનને સંજયે પદભ્રષ્ટ કરી તેને રાજ્યમાંથી તગેડી મૂક્યો હતો. 

રાજપદની પ્રાપ્તિ વખતે રાજા પ્રજાપાલનની પ્રતિજ્ઞા કરતો. આ પ્રતિજ્ઞા રાજા તોડે તો પ્રજાને પદભ્રષ્ટ કરવાનો અધિકાર હતો(અથર્વવેદ-3-4-7). આથી રાજા દૈવી અધિકાર ધરાવતો હોવાની માન્યતાનો નિર્દેશ વૈદિક સંહિતામાં ક્યાંય મળતો નથી. 

પ્રજાને ધન અને વૈભવની પ્રાપ્તિ કરાવવી તે રાજાનું કર્તવ્ય લેખાતું. જનપદોની સકલ ભૂમિ પર સામૂહિક સ્વામિત્વ ગણાતું. આથી જે કંઇ આર્થિક ઉત્પાદન થતું તે બધુ પ્રજામાં ન્યાયસર વિતરણ થતું. જે રાજાના નેતૃત્વ નીચે થતું. આ કારણે રાજાને અથર્વવેદમાં ધન-સંપતિનું વિભાજન કરનાર કરનાર કહ્યો છે. તેના બદલામાં રાજાને પ્રજા બલી-ભાગ આપતી. આ અર્થમાં રાજા પ્રજાનો સેવક હોવાથી અથર્વવેદ19-37-3)માં રાજાને રાષ્ટ્રભૃત્ય કહ્યો છે. એટલું જ નહી રાષ્ટ્રમાં રાજા ભૃત્ય એટલે સેવક અને પ્રજા સ્વામી છે(અથર્વવેદ-15-9-1).

પ્રજા રાજાની પસંદગી કેવી રીતે કરતી તે વિશે કોઇ સ્પષ્ટત: ઉલ્લેખો મળતાં નથી. પરંતુ અથર્વવેદમાં “राजानः राजकृतः” એટલે કે રાજા બનાવનારા રાજાઓના ઉલ્લેખો મળે છે. આથી રાજાની વરણીની જવાબદારી વિશ-જનતાની પ્રમુખ વ્યક્તિઓને શીરે હોય તેમ જણાય છે. આ પ્રમુખ વ્યક્તિઓમાં સૂર-સારથી, ગ્રામણિ, રથકાર, કૂર્માર-કુંભારનો સમાવેશ થતો હશે. વૈદિક યુગમાં સમાજ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિયાદિ વર્ણોમાં ચુસ્તપણે વહેંચાયેલો ન હતો. પ્રત્યેક આર્ય પુરોહિત, યોધ્ધો અને કૃષક હતો. યુધ્ધના સમયે શસ્ત્રો ધારણ કરતો. બાકીનો સમય તે ખેતી વગેરે વ્યવસાયમાં વ્યતિત કરતો. 

આ સમયે કોઇ પણ વ્યક્તિ રાજપદને પામતી કે તરત જ તેના મસ્તક પર રાજચિન્હના પ્રતિકરૂપે ‘મણિ’ નું પ્રદાન કરવામાં આવતું. અથર્વવેદમાં રાજચિન્હને ધારણ કરનાર રાજા રાષ્ટ્રના સર્વે પ્રમુખ પુરુષોને તથા જનસમાજના પ્રતિનિધિઓને પોતાને સહાય કરવાની પ્રાર્થના કરતો દર્શાવ્યો છે. બ્રાહ્મણ ગ્રંથ વર્ણિત રાજ્યાભિષેક વિધિ વખતે રાજાની પીઠ પર પર દંડનો આઘાત કરાતો, જે તેનાં કર્તવ્યોનું સ્મરણ કરાવવાની વિશિષ્ટ પધ્ધતિનું દ્યોતક છે. 

રાજાના કર્મચારીઓમાં સેનાની અને ગ્રામણિ મુખ્ય હોય તેમ જણાંય છે. પુરોહિતનું સ્થાન પણ ઉંચું હતું. તત્કાલિન રાજનીતિમાં વિશ્વામિત્ર અને વશિષ્ટ જેવા પુરોહિતો અગ્રિમ સ્થાન ધરાવતા. આ પુરોહિતો રાજાઓ સાથે રણમેદાનમાં જતાં અને યુધ્ધો પણ ખેલતાં. 

ઋગ્વેદમાં અનેક દાનસ્તુતિઓમાં વિવિધ રાજાઓના ઉલ્લેખો છે. આ પરથી જણાય છે કે ઋગ્વેદમાં જે રાજસંસ્થા અસ્તિત્વમાં હતી. તેનું સ્વરૂપ રાજાશાહી જેવું જણાતું હોવા છતાં વાસ્તવમાં તે જનતંત્ર સ્વરૂપ હતું. ઋગ્વેદમાં નોંધાયેલા ગણ, ગણપતિ, જ્યેષ્ઠ વગેરે શબ્દો ગણતંત્રીય બંધારણના દ્યોતક હોય તેમ જણાય છે.