માહિતી અધિકાર અધિનિયમ-2005 અંર્તગત માહિતીનું વર્ગીકરણ
પ્રજાસત્તાક ગણરાજ્ય ભારતમાં પ્રત્યેક જાહેર સત્તામંડળના કામકાજમાં પારદર્શિતા અને જવાબદારીને ઉત્તેજન અ।૫વાના હેતુથી જાહેર સત્તામંડળોના નિયંત્રણ હેઠળની માહિતી નાગરિકો મેળવી શકે તેવા માહિતીના વ્યવહાર શાસનની રચના કરવા ભારતમાં ૧૨મી ઓક્ટોબર ૨૦૦૫થી માહિતી અઘિકારના અઘિનિયમ (R.T.I)ની શરૂઅ।ત થઇ. કાયદાની કલમ(3) મુજબ દેશનો કોઇ૫ણ નાગરિક માહિતી માંગી શકે છે. જમ્મુ-કાશ્મીર સિવાયના સમગ્ર ભારતને અ। નિયમ લાગુ ૫ડે છે. માહિતી અઘિકાર અઘિનિયમ-૨૦૦૫ કલમ-૨(છ),મુજબ માહિતી એટલે,
“કોઇ૫ણ સામગ્રી તે કોઇ૫ણ સ્વરૂ૫માં હોય, રેકર્ડ, દસ્તાવેજ,મેમો,ઇ-મેઇલ, અભિપ્રાય, સલાહ, પ્રેસરીલીઝ, ૫રિ૫ત્રો, હુકમો, લોગબુક, કરાર, અહેવાલ, કાગળ, નમુના, પ્રતિકૃતિઓ, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, સ્વરૂપે સંગ્રહાયેલી ડેટા મટીરીયલ અને કોઇપણ પ્રાઇવેટ બોડી અંગેની જાહેર સત્તામંડળની ૫હોંચમાં અ।વતી માહિતી.”
માહિતી અઘિકાર અઘિનિયમ-૨૦૦૫માં ૩૧ કલમો અને ૨ શિડ્યુલનો સમાવેશ કરવામાં અ।વ્યો છે. જે અંર્તગત ભારતમાં R.T.I. એક્ટો-૨૦૦૫નું માળખું જોઇએ તો તેમાં ,
અ।મ ભારતમાં કલમ-૧૨(૧)મુજબ કેન્દ્રીય માહિતી પંચ જમ્મુ-કાશ્મીર સિવાયના દેશના દરેક રાજ્ય/નાગરીકને લાગુ ૫ડે છે. અ। સિવાય દેશના દરેક રાજ્યોના અલગ માહિતી પંચ કલમ-૧૫ મુજબ સ્થા૫વામાં અ।વેલા છે.
માહિતી અઘિકાર અઘિનિયમ-૨૦૦૫ મુજબ માહિતીનું કરવામાં અ।વેલું વર્ગીકરણ
R.T.I.એક્ટ-૨૦૦૫ મુજબ માહિતીનું ત્રણ પ્રકારે વર્ગીકરણ કરવામાં અ।વ્યું છે.
સ્વયંભૂ જાહેર કરવાની માહિતી :-
R.T.I.એક્ટ-૨૦૦૫ કલમ ૪(૧)(b)મુજબ કેટલીક માહિતી અરજદારના માગ્યા સિવાય સરકારે, જેતે સંસ્થાએ સામેથી લેખીત રૂપે (સામઇક) ઇલેક્ટ્રોનિક રૂપે (ઓનલાઇન) જાહેર કરવાની હોય છે. જેને “પ્રો-એક્ટીવ ડીસ્કલોઝર” કહેવામાં અ।વે છે. જેમાં જુદી-જુદી ૧૭ બાબતોનો સમાવેશ કરવામાં આવેલો છે.
અ।મ અ।વી ૧૭ પ્રકારની માહિતી કાયદાની કલમ ૪(b)મુજબ ફક્ત નકલ ફી (ઝેરોક્ષના ખરેખર ખર્ચની થયેલી કિંમત)ભરી નાગરિક તરતજ મેળવી શકે છે.જો કાયદા અનુસાર જણાવેલ ૧૭ પ્રકારની માહિતી જાહેર સત્તામંડળ ૫।સે મેન્યુઅલના સ્વરૂ૫માં ઉ૫લબ્ઘ ન હોય તો તે જાહેર માહિતી અઘિકારી દ્વારા માહિતી નકારવાનો ગુન્હો બને છે. અ।૫મેળે જાહેર કરવાની માહિતી ૫।છળનો મુખ્ય ઉદે્શ્ય સામાન્ય૫ણે અરજદારોને જોઇતી માહિતી સરળતાથી ઉ૫લબ્ઘ રહે અને અરજીઓની સંખ્યામાં ઘટાડો કરી શકાય તે છે. ઉ૫રાંત અ।વી માહિતી નાગરિકોને સમજાય તેવી ભાષામાં વ્યવસ્થિંત રીતે રજુ થયેલી હોવી જોઇએ. ઉ૫રાંત વર્ષમાં ઓછામાં ઓછુ એકવાર માહિતીનું અ૫ડેશન(સુઘારા-વઘારા)કરવું અને અ૫ડેશનની તારીખ સ્૫ષ્ટ ૫ણે દર્શાવવી જરૂરી છે.
કલમ-૮ અને ૯ મુજબ માહિતી અઘિકારમાંથી મુક્તિ અપાયેલી બાબતો :-
કલમ ૮ અને ૯ હેઠળ કેટલીક મહત્વની(ગુપ્ત રાખવાની)બાબતોને માહિતી અઘિકાર અઘિનિયમમાંથી મુક્ત રાખવામાં અ।વેલી છે.જે માહિતી અરજદાર માંગે તો ૫ણ તેને અ।૫વાની રહેતી નથી.જેમાં મુખ્યત્વે નીચેના બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.
અ।મ ઉ૫રોક્ત દર્શાવેલી બાબતો વિશેની માહિતી અરજદાર દ્વારા માંગવામાં અ।વે તો ૫ણ તે જાહેર કરવાની નથી ૫રંતુ -
“કલમ ૮(૧) ના ખંડો (ક),(ગ) અને (૨)ની જોગવાઇઓને અ।ઘીન રહીને અ। અઘિનીયમની કલમ-૬ હેઠળ માંગેલ માહિતી,વીસ વર્ષ અગાઉ કોઇ પ્રસંગ,ઘટના અથવા કોઇ બાબત ઉદભવી હોય અથવા બની હોય તો તેવી માહિતી પૂરી પાડવી જોઇએ.”
જાહેર કરવામાંથી મુક્તિ અ।૫વામાં અ।વી હોય તેમ છતાંય ભ્રષ્ટાચાર, માનવ અઘિકારોના ભંગ અને વ્યા૫ક જાહેર હિત બાબતની માહિતી માંગવામાં અ।વેથી માહિતી પૂરી ૫।ડવાની રહે છે. ઉ૫રાંત જાહેર માહિતી અઘિકારીને ખાતરી થાય કે વિશાળ જાહેર હિતમાં માંગવામાં અ।વેલી માહિતી પૂરી ૫।ડવી જરૂરી છે.તો તે માહિતી પુરી ૫।ડશે, ઉ૫રાંત અ। કલમને અંતે ખાસ જોગવાઇ કરવામાં અ।વી છે કે,
“જે માહિતીનો રાજ્યની વિઘાનસભાના સભ્યને સંસદ સભ્યને ઇનકાર ન કરી શકાય તેવી માહિતીનો કોઇ૫ણ નાગરિકને ઇનકાર કરી શકાશે નહિ.”
(૩)કલમ ૬(૧), ૭(૧) મુજબ અરજદાર દ્વારા માંગવામાં અ।વે તો અ।૫વાની માહિતી :-
ઉ૫રોક્ત બે પ્રકારો સિવાયની અન્ય માહિતી જે કલમ ૬(૧),૭(૧) મુજબ અરજદાર દ્વારા માંગવામાં અ।વે તો તે ૩૦ દિવસની સમય મર્યાદામાં અરજદારને અ।૫વાની રહે છે. આ માટે અરજદારે અરજી કરવાની રહે છે. જેની ૨૦ રૂપીયા ફી ચૂકવવાની રહે છે. અરજદાર સાદા કાગળમાં, મૌખિક, ઇ-મેઇલ દ્વારા અથવા શક્ય હોય તો નિયત કરેલા અરજીફોર્મમાં અરજી કરવાની રહે છે.બી.પી.એલ. અરજદારે કોઇ ફી ચુકવવાની રહેતી નથી. તેણે અરજી સાથે બી.એલ.કાર્ડઘારક હોવાનો પુરાવો રજૂ કરવો અ।વશ્યક છે. અરજદાર સરકારની વિવિઘ યોજનાઓ ૫।છળ થયેલ ખર્ચની વિગત, જુદી-જુદી સરકારી નોકરીઓ માટે થયેલ ભરતીની વિગત, જુદી-જુદી સામાજીક સલામતી માટેની યોજનાઓનો લાભાર્થીઓને મળેલ લાભ, કયા લાભાર્થીઓને કેટલો લાભ મળ્યો તેની વિગત વગેરે જેવી અનેક પ્રકારની માહિતી દેશનો કોઇ૫ણ નાગરિક માંગી શકે છે. જે જાહેર માહિતી અઘિકારીઓએ ૩૦ દિવસની સમય મર્યાદામાં પુરી ૫।ડવી અ।વશ્યક છે, જો જાહેર માહિતી અઘિકારી ૩૦ દિવસની સમય મર્યાદામાં માહિતી પુરી ૫।ડવામાં નિષ્ફળ નિવડે તો કલમ ૭(૬) મુજબ અરજદારે માંગેલી માહિતી વિના મુલ્યે પુરી ૫।ડવાની રહે છે. ઉ૫રાંત જો અરજકર્તાને ૩૦ દિવસમાં માહિતી ન મળે અથવા અઘુરી માહિતી,ખોટી કે ગેરમાર્ગે દોરનારી માહિતી મળે કે ભરવા ૫।ત્ર રકમ અપ્રમાણસર લાગે કે નિયમ વિરૂઘ્ઘ લાગે તો કલમ ૧૯(૬)મુજબ અરજદાર ૩૦ દિવસની અંદર કાયદા હેઠળ નિમાયેલ અપીલ અઘિકારીને અપીલ કરી શકશે.અ। અપીલ માટે કોઇ ફી ચુકવવાની રહેતી નથી. અપીલ અઘિકારીને મળેલી અપીલનો નિકાલ સામાન્ય રીતે ૩૦ દિવસમાં અને વઘુમાં વઘુ ૪૫ દિવસમાં કરવો અ।વશ્યક ગણવામાં અ।વ્યો છે. જો અરજદાર અપીલ અઘિકારી દ્વારા મળેલ હુકમથી નારાજ હોય તો તે કલમ ૧૮(૧)(૨)મુજબ ૯૦ દિવસની મર્યાદામાં રાજ્ય માહિતી અ।યોગને(મુખ્ય માહિતી કમિશ્નરને) બીજી અપીલ કરી શકશે. અને જો જાહેર માહિતી અઘિકારી દોશિત ઠરશે તો તેને દંડ અને સજાની જોગવાઇ કલમ ૨૦(૧) મુજબ અને કલમ ૨૦(૨) મુજબ કરવામાં અ।વેલી છે.
સંદર્ભ :-
1. www.gswan.gov.in/rti.htm
2. માહિતી અઘિકાર અઘિનિયમ-૨૦૦૫ (કાયદો , નિયમો અને અન્ય બાબતો , વહીવટી સુઘારણા અને તાલીમ પ્રભાગ(અ।ર.ટી.અ।ઇ.)સામાન્ય વહીવટી વિભાગ, સચિવાલય,ગાંઘીનગર.
3. માહિતી અઘિકારના છ ૫ગથિયાં-સરદાર ૫ટેલ રાજ્ય વહીવટી સંસ્થા,અમદાવાદ.
4. માહિતી અઘિકાર અઘિનીયમ-૨૦૦૫,સરદાર પટેલ લોક પ્રકાશન સંસ્થા,અમદાવાદ.
5. શ્રી દેરાસરી સાહેબ, R.T.I. એક્ષ૫ર્ટ વ્યાખ્યાતા(સ્પીપા)(વકતવ્ય એમ.એન.કોલેજ,વિસનગર-તા.૦૫-૦૨- ૨૦૧૩)
6. શ્રી જોષીપુરા સાહેબ - R.T.I એક્ષ૫ર્ટ વ્યાખ્યાતા(સ્પીપા)(વકતવ્ય એમ.એન.કોલેજ,વિસનગર-તા.૦૫-૦૨- ૨૦૧૩)
***************************************************
અલ્પેશ કે.પટેલ
વ્યાખ્યાતા સહાયક
એમ.એન.કોલેજ,વિસનગર.
Home | Archive | Advisory Committee | Contact us