હરિયાળી ક્રાંતિ: ભારતની દિશા અને દશા

માનવ સંસ્કૃતિના વિકાસમાં કૃષિક્ષેત્ર એ મહત્વનો ભાગ ભજવ્યો છે. માનવ વસ્ત્તીમાંથી મોટાભાગની વસ્તી કૃષિક્ષેત્રપર આધારીત હતી. ખેતી એ કૃષિ અને જંગલમાંથી અન્ન અને સામગ્રીનું થતુ ઉત્પાદન છે. જેમાં પશુપાલન, પાક વગેરેનો સમાવેશ થાય છે જેના કરકસર પૂર્વકના ઉપયોગના પરિણામે વધુ વસ્તી ધરવતા અને વ્યવસ્થિત સમાજનું નિર્માણ થયું. કૃષિના ઇતિહાસે માનવ ઇતિહાસમાં મોટી ભૂમિકા ભજવી છે. ખેતીક્ષેત્રનો વિકાસએ વિશ્વભરના સામાજિક- આર્થિક પરિવર્તનોમાં મુખ્ય પરિબળ રહ્યુ છે. પેટનો ખાડો પૂરવા ખોરકાની શોધમાં પડેલા સમુદાયની સંસ્કૃતિઓમાં સંપત્તિ કેન્દ્રિત ખાસિયતો ભાગ્યેજ જોવા મળે છે ખેડૂતો જ્યારે પોતાના કુટુંબની જરૂરિયાતો ઉપરાંતનું પકવતો થયો ત્યારે જ સમાજના અન્ય લોકો ખોરાક મેળવવા સિવાયના અન્ય કામ કરવા માટે મુક્ત બન્યા આથી ઇતિહાસકારો કહે છે કે કૃષિના વિકાસે સામાજિક વિકસને શક્ય બનવ્યો. કૃષિ એટલે લેટિન એગ્રીકલ્ચરામાંથી આવેલો અંગ્રેજી શબ્દ છે જેમાં એગર એ “એક ફિલ્ડ” અને કલ્ચરાનો અર્થ વાવેતર” થાય છે જેનો પુરો અર્થ જમીનનું વાવેતર કે ખેડાણ એવો થાય છે કૃષિનો ઉદભવ ખેતીની ઉત્પતિ પશ્ચિમ એશિયા, ઇજિપ્ત અને ભારતના ફળદ્રુપ પ્રદેશ આયોજિત છોડોની વાવણી અને લણનીની શરૂઆતની જગ્યા ગણાય છે. તેમજ અમેરીકાના વિવિધ પ્રદેશો,ચીન,આફ્રિકાનું સહેલ જેવા પ્રદેશોમાં ખેતીનો સ્વતંત્ર રીતે વિકાસ થયો હતો.કૃષિના કહેવાતા નૂતન પાષાઁણ યુગના આઠ પાકો હતા જેમાં પ્રથમ ઘઉ,જવ વટાણા, મસૂર,કડવા કઠોળ,કઠોળની જાત અને શણ હતા. 7000 બીસી થી ભારતીય ઉપખંડમાં ઘઉ અને જવ ની વાવણીની શરૂઆત થઇ ચુકી હતી. આવી જ રીતે વિશ્વના યુરોપ, ચીન ,એશિયા,ઇંડોનેશિયા, અમેરીકાના દેશોમાં સ્વતંત્રરીતે ખેતીનો વિકાસ થયો હતો.

1800 મી સદીની શરૂઆત સુધીમાં કૃષિક્ષેત્રમાં કૃષિ તકનીકોનું અમલીકરણ કરવામાં આવ્યું દાણાના જથ્થા અને વાવેતર ના છોડની પસંદગી કરવામાં આવી તેના પરિણામે જમીનના પ્રત્યેક એકમ પ્રમાણે ઉપજમાં ખાસ્સો વધારો થયો જે મધ્ય યુગમાં જોવા મળ્યુ, 19મી સદીના અંતમાં અને 20 મી સદીમાં યાંત્રીકરણ અને વિશેષ રૂપે ટ્રેકટરના સ્વરૂપમાં ઝડપી વધારો થવા સાથે ખેતીનું કામ તે ઝડથી કરવાનું શક્ય બન્યુ જે અગાઉના સમયમાં અશક્ય હતું આ શોધોને પગલે યુ.એસ., અર્જેંટીના ,ઇઝરાયેલ ,જર્મની અને કેટલાક અન્ય રાષ્ટ્રોના ચોક્કસ આધુનિક ખેતરોની કર્યક્ષમતામાં વધારો થયો તેમજ એમોનીયમ નાઇટ્રેટ્ને સેન્દ્રિય પદાર્થ બનાવવાની હેબર- બોસ પધ્ધતિએ આ ક્ષેત્રે મહત્વની પ્રગતિઓનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું. આમ, ક્રમશ: સમગ્ર વિશ્વમાં કૃષિક્ષેત્રે નવી તકનીકોનો ઉપયોગ વધવા લાગ્યો અને કૃષિક્ષેત્રે એકમદીઠ ઉત્પાદન વધવા લાગ્યું . હરિયાળીક્રાંતિએ આજનો શબ્દ નથી પરંતુ પ્રાચીન સમયથી અર્વાચીન સમય દરમ્યાન કૃષિ અને સામાજીક ક્ષેત્રે સમયની સાથે પ્રગતિ અને બદલાવ આવતા રહ્યા છે.

ભારતમાં હરિયાળીક્રાંતિ

ભારતમાં આઝાદી પછીં આર્થિક વિકાસ ઝડપી બનાવવાના આયોજિત પગલાં લેવામાં આવ્યા આ સમય દરમ્યાન ભારતમાં કૃષિક્ષેત્રની સ્થિતી સારી ન હતી, દેશની વસ્તીને પુરતું અનાજ પણ ખેતીક્ષેત્રમાંથી ઉત્પાદન થતું ન હતું વધતી વસ્તી અને ખેતીક્ષેત્રે ઓછું ઉત્પાદન ચિંતાનો વિષય હતો. આ સમયે ભારતમાં કૃષિક્ષેત્રે નવી વ્યુહ- રચના અપનાવવામાં આવી.

ભારતમાં હરિયાળીક્રાંતિની શરૂઆત 1960-1961માં ઉત્પાદન વધારવાના કાર્યક્રમોના એક ભાગરૂપે દેશના કેટલાક ભાગોમાં પસંદ કરાયેલા જિલ્લાઓમાં સઘન ખેતીનો કાર્યક્રમ અમલમાં મુકવામાં આવ્યો.પ્રાયોગીક ધોરણે હાથ ધરાયેલા કાર્યક્રમને સફળતા મળ્યા પછીં અન્ય વિસ્તારોમાં પણ તેનો અમલ કરવામાં આવ્યો હતો. તેમજ ટેકનોલોજિકલ સુધારાઓ દાખલ કરવામાં આવ્યા અને ખેતી વિષયક નવી વ્યૂહ રચના અપનાવવામાં આવી તેને પરિણામે 1966-67 માં ખેતીક્ષેત્રે ઉત્પાદન અને ઉત્પાદકતા વધવા પામ્યા. જે હરિયાળીક્રાંતિને નામે ઓળખાય છે. “કૃષિક્ષેત્રે બિયારણની સુધારેલીજાતો,ખાતરોનો વધેલો વપરાશ ,સિંચાઇની સવલતોમાં વધારો અને ઉચ્ચ્તર ખેતપ્રક્રિયા આ સાથે ખેતીક્ષેત્રે ટેકનોલોજિકલ વિકાસ અને સંસ્થાગત પરિવર્તનોની જે હરણફાળ ભરી છે જેને હરિયાળીક્રાંતિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.”

ભારતમાં હરિયાળીક્રાંતિ શરૂ કરવાનો શ્રેય નોબલ પુરસ્કાર વિજેતા પ્રોફેસર નારમન બોરલોગ , કૃષિ વૈજ્ઞાનિક એમ.એસ. સ્વામીનાથન અને તત્કાલીન આઇ.સી,એસ./આઇ.એ.એસ. અધિકારીઓ તેમજ સરકારની પ્રતિબધ્ધતાના ફાળે જાય છે.

ભારતમાં હરિયાળીક્રાંતિના ફળ સ્વરૂપ દેશના કૃષિક્ષેત્રમાં મહત્વપૂર્ણ પ્રગતિ થઇ કૃષિ પાકોમાં થયેલ ગુણાત્મક સુધારના પરિણામે દેશમાં કૃષિઉત્પાદન વધ્યું અનાજમાં સ્વનિર્ભર બન્યા,વ્યવસાયિક ખેતીને ઉત્તેજન મળ્યું ,ખેડૂતોના દષ્ટિકોણમાં બદલાવ આવ્યો છે.ભારતમાં ખેતીક્ષેત્રમાં આવેલા ટેકનોલોજિકલ અને સંસ્થાગત પરિવર્તનો આ પ્રમાણે છે.

1. ભારતમાં રાસાયણિક ખાતરોના વપરાશમાં ખુબ જ ઝડપી વધારો થયો છે. 1960-1961માં રાસાયણિક ખાતરનો પ્રતિહેકટર 2 (બે) કિલોગ્રામ થતો હતો જે 2008-2009 માં વધીને 128.6 કિલોગ્રામ પ્રતિ હેકટરે થયો હતો.
2. દેશમાં વધુ ઉપજ આપતા સુધારેલા બિયારણોનો ઉપયોગ વધ્યો છે. તેમજ બિયારણોની વધુ ઉપજ આપતી જાતોની શોધ થવાના કારણે કૃષિક્ષેત્રે ઉત્પાદનમાં ધરખમ વધારો થયો.કપાસ, ઘઉ,ધાન,બાજરી, મકાઇ અને જુવાર જેવા પાકોમાં સૌથી વાધારે સફળતા મળી પરંતુ તેલિબિયામાં હજુ જોઇએ તેટલી સફળતા મળી નથી.
3. આઝાદી પછી દેશમાં સિંચાઇ સુવિધાઓમાં ઝડપી વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો 1951માં દેશમાં કુલ સિંચાઇ ક્ષમતા 223 લાખ હેકટર હતી જે વધીને 2009માં 1,073 લાખ હેકટર થઇ હતી.
4. પાક સંરક્ષણ : એક અંદાજ મુજબ દેશમાં થતા કુલ કૃષિઉત્પાદન ના 15-20 % ઉત્પાદન વિવિધ પ્રકારના જીવ-જંતુ ,કિટાણુઓ નાશ કરી નાખે છે.જેથી પાક સંરક્ષણ માટે મોટાપ્રમાણમાં જંતુનાશક દવાઓનો છંટકાવ કરવામાં આવે છે. તેમજ નિંદામણ નાશક દવાઓનો બહોળા પ્રમાણમાં હાલમાં ઉપયોગ થાય છે. 1993-1994માં 750 હજાર ટન જંતુનાશક દવાઓનો ઉપયોગ થયો હતો વર્તમાનમાં સંકલિત કૃષિપ્રબંધના અંતર્ગત પરિસ્થિતિના અનુકુળ “ કૃમિનિયંત્રણ કાર્યક્રમ” ચાલુ કરવામાં આવ્યો છે.
5. બહુપાક પધ્ધતિ- એક જ જમીન પર વર્ષમાં એક થી વધારે વખત પાકનું વાવેતર કરીને ઉત્પાદન વધારવું જેને બહુપાક પધ્ધતિ કહેવામાં આવે છે. બિયારણની નવીજાતો વધુ ઉતાર આપે અને સમયના ઓછા ગાળામાં પરિપકવ થાય એવા પ્રકારના સંશોધનને લીધે હવે વર્તમાન સમયમાં ભારતની કુલ પિયત જમીનના 71% ભાગમાં બહુપાક પધ્ધતિ અમલમાં છે.
6. યાંત્રિકરણ- કૃષિક્ષેત્રમાં યાંત્રિકરણ અને આઘુનિક ઉપકરણો દાત- ટ્રેકટર , થ્રેશર ,હાર્વસ્ટર,જે.સી.બી.,તથા ડિઝલ ,અને વિજળી પંપસેટ,દવાછાંટવાના આધુનિક પંપ , ક્રોપ કટર ,ધાસકટર વગેરે કૃષિક્ષેત્રમાં ઉત્પાદન વધારવામાં મહત્વનું યોગદાન આપ્યું છે. તેમજ પશુઓ અને માનવશક્તિના ઉપયોગથી કૃષિક્ષેત્રની ઉત્પાદક્તામાં અભુતપૂર્વ વધારો થયો
7. ખેડૂતોમાં વ્યવસાયિક સજ્જતા વિકસિત કરવાના ઉદેશથી દેશમાં કૃષિસેવા કેન્દ્ર સ્થાપના કરવામાં આવી. અત્યાર સુધી માં 1,314 કૃષિસેવા કેન્દ્રની સ્થાપના કરવામાં આવી.

*************************************************** 

પ્રા. એચ.વી. પટેલ
અર્થશાસ્ત્ર સરકારી વિનયન કોલેજ ,બાયડ,જિ- અરવલ્લી
M- 9427059160